Amber

BURSZTYN – nazywany także: jantar, amber – skamieniała żywica drzew iglastych, a w rzadszych przypadkach żywicujących liściastych drzew z grupy bobowców. Bursztyn został doceniony za jego barwy i naturalne piękno od czasów neolitu. Obecnie znanych jest około 60 odmian.
Bardzo ceniony, od starożytności do chwili obecnej, bursztyn wykorzystuje się głównie do produkcji przedmiotów dekoracyjnych, jak również jako składnik perfum czy środek leczniczy w medycynie ludowej. Do dziś panuje przekonanie, że bursztyn leczy wiele chorób, głównie tarczycy i dróg oddechowych, jak również stabilizuje i odbudowuje zakłócone pracą wszechobecnych komputerów i komórek naturalne pole elektrostatyczne.

Bursztyn bałtycki był i jest wysoko cenionym i pożądanym kamieniem ozdobnym. Imponujący rozkwit przeżył w czasach Cesarstwa Rzymskiego, kiedy to kupcy rzymscy przemierzali Europę w poszukiwaniu źródeł surowca, a południowe cywilizacje z barbarzyńską północą połączył słynny Bursztynowy Szlak. Przez wieki wysoko ceniony i doceniany, przede wszystkim, na dworach możnowładców, świadczył o ich bogactwie i potędze. Ich ogromne zapotrzebowanie na wyroby z bursztynu przyczyniło się w XVI-XVIII w. do rozkwitu rzemiosła bursztynniczego, z największymi ośrodkami w Gdańsku i Królewcu. Z tamtego okresu pochodzi również zaginiona Bursztynowa Komnata – najsłynniejsze dzieło sztuki bursztynniczej wszechczasów, rozbudzające wyobraźnię poszukiwaczy skarbów od końca II wojny światowej.

Fot.1 Oryginalna Bursztynowa Komnata w 1917 roku. Czarnobiałe zdjęcie, które pokolorowano.

Fot.2 Bursztyn bałtycki (sukcynit) [źródło: http://www.ambermuseum.eu/bursztyn]

KARTA CHARAKTERYSTYKI:

Skład chemiczny: (C₁₀H₁₆O) + związki siarki

[mieszanina kilkudziesięciu różnych związków, o średniej zawartości ok. 67 do 81% węgla i ok. 1% siarki; resztę stanowią tlen i wodór. Jednym ze składników jest kwas bursztynowy (3-8% w sukcynicie, poniżej 3% w innych odmianach bursztynu)]

Barwa: jasnożółta do brunatnej (“bursztynowa“), bywa też mlecznobiały, niebieski, zielonkawy, bezbarwny, czerwony i czarny
Połysk: tłusty
Przełam: muszlowy, schodkowy
Przezroczystość: przezroczysty, przeświecający, do nieprzezroczystego
Rysa: biała
Twardość w skali Mohsa: 2,0-2,5
Gęstość: 1,05-1,09 g/cm³
Łupliwość: brak
Luminescencja: fluoroscencja – brunatnobiała do żółtozielonej, dla burmitu niebieska
Temperatura topnienia 287-300 stopni Celsjusza
Współczynnik załamania światła 1,539-1,542

Tworzy nieregularne bryłki. Najczęściej spotykany jest bursztyn żółty, rzadsze są odmiany bezbarwne, czerwone, zielonkawe, a ich przejrzystość zależy od zawartości drobnych pęcherzyków powietrza. Bryłki bursztynu zawierają niekiedy pochodzące z okresu kredy i kenozoiku szczątki zwierząt lub roślin, tzw. inkluzje. Inkluzje stałe są reprezentowane przez różne minerały np. piryt czy kwarc, oraz owady, rzadziej pajęczaki, drobne płazy i gady, rośliny i ich szczątki. Inkluzje stanowią cenny materiał badawczy dla biologów i paleontologów.

Bursztyn czasem zawiera materiał, zwierząt i roślin w postaci wtrąceń. Burszty występujące w pokładach węgla, nazywa się również resinite i ambrite. Termin jest stosowany do opisanej szczegółowo w ciągu nowozelandzkich pokładów węgla.
Żywice kopalne z Europy można podzielić na dwie kategorie, słynny bursztyn bałtycki i kolejny, który przypomina grupę agathis żywice kopalne z obu Ameryk i Afryki są ściśle związane z nowoczesnym rodzaju Hymenaea, a bursztyny bałtyckie są uważane za żywice kopalne z roślin rodziny Sciadopityaceae, że mieszkał w północnej Europie.

Komisja Klasyfikacyjna Rzeczoznawców Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynów ( w dniu 9 maja 2005r.) uchwaliła następujące klasyfikacje:

–nazewnictwo i określenia kamieni jubilerskich z bursztynu bałtyckiego (sukcynitu), w tym podział szczegółowy na bursztyn bałtycki (sukcynit) naturalny, modyfikowany, łączony oraz rekonstruowany,

Bursztyn bałtycki (sukcynit) na całym świecie jest silnie kojarzony z Polską, stanowi skamieniałą żywicę drzew iglastych. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że choć żywica powstała około 40 milionów lat temu to nadal „żyje” i zachodzą w niej procesy twardnienia. W związku z tym, prawdziwy bursztyn z czasem ciemnieje i nabiera wyrazistości.

–klasyfikacja surowca i półfabrykatów z bursztynu bałtyckiego, w tym bursztyn z Bałtyku, z nagromadzeń lodowcowych, z Sambii, z Ukrainy oraz z Bitterfeldu,

–klasyfikacja żywic kopalnych, gdzie żywica kopalna określana jest nazwą bursztyn i przymiotnikiem określającym rejon ich występowania, np. bursztyn dominikański, meksykański itd. lub żywice kopalne nazwane przez badacza, odkrywcy, typu: birmit, rumenit czy symetyt. Dodatkowo żywice kopalne mogą występować i towarzyszyć złożom bursztynów bałtyckich np. gedano-sukcynit, gedanit, czarne żywice, glessyt, zygburgit.

–klasyfikacja imitacji bursztynu bałtyckiego, stanowiące surowiec, półfabrykanty lub wyroby zastępcze, w tym naturalne lub modyfikowane żywice subfosylne (kopal kolumbijski, nowozelandzki kopal kauri), tworzywa sztuczne (szkło, poliestry, żywice fenolowe), bursztyn bałtycki (sukcynit) prasowany z dodatkami mas plastycznych, okruchy bursztynu bałtyckiego zatopione w żywicach naturalnych i sztucznych.

Fot.3 Bursztyn bałtycki (sukcynit) [źródło: http://www.ambermuseum.eu/bursztyn]

WYSTĘPOWANIE W POLSCE

Pierwotnym źródłem bursztynu są obszary lądowe na obrzeżeniu eoceńskiego basenu morskiego. Wyróżnia się dwa takie obszary:

-Północny, obejmujący południową Skandynawię i północną część basenu Morza Bałtyckiego,

-Południowy, położony na obszarze Polski południowowschodniej i zachodniej Ukrainy

Jego pierwotne nagromadzenia tworzyły się w utworach eoceńskich, w obszarze deltowym rzek i lagunowo-przybrzeżno-morskim. Były one źródłem bursztynu rozproszonego w utworach czwartorzędowych, powstających przy udziale erozji osadów starszych. Rozmywanie tych utworów i redepozycja bursztynu prowadziła do wtórnych jego nagromadzeń w osadach plejstoceńskich i holoceńskich, rzecznych, jeziornych i przybrzeżno-morskich.

Zarejestrowane przesłanki i oznaki występowania złóż bursztynu pozwalają na wskazanie szeregu obszarów perspektywicznych dla ich występowania. Są one zróżnicowane w zależności od wielkości możliwych złóż i głębokości ich występowania. Wyróżnione zostały 3 klasy możliwego położenia złóż:

– bardzo płytko położone do 10 m,

– płytko położone 10÷30 m,

– głęboko położone 30÷120 m.

Różny stan zbadania tych obszarów lub poszczególnych ich części powoduje zróżnicowanie ocen stopnia perspektywiczności i pewnoci jej oceny.

Można wyróżnić szereg obszarów perspektywicznych przedstawionych na mapkach 1-3.

Wysoką perspektywicznością wyróżniają się utwory paleogeńskie i morskie holoceńskie w zasięgu transgresji morza litorinowego. Utwory paleogeńskie występują:

-w otoczeniu Zatoki Gdańskiej, zwłaszcza na zachód od niej,

-na Wyżynie Lubelskiej.

W otoczeniu Zatoki Gdańskiej stwierdzono utwory bursztynonośne głęboko położone, zwykle poniżej 100 m. Ewentualne prace poszukiwawcze muszę być poprzedzone wstępną ocenę ekonomiczną eksploatacji możliwych złóż. Obszary perspektywiczne można sklasyfikować w klasach W-U/α-γ (Mapa nr 1)

Na Wyżynie Lubelskiej bursztynonośne utwory paleogeńskie znajdują się w wielu rejonach na głębokości do 20÷30 m. Udokumentowano tu złoże Górka Lubartowska o zasobach 1088 Mg przy zasobności średniej 377 g/m2. Obecność bursztynu stwierdzono ponadto w wielu punktach. Obszary perspektywiczne można sklasyfikować w klasach W-U/ α-γ (Mapa nr 2).

Morskie osady holoceńskie występują w pasie pobrzeża Zatoki Gdańskiej na wschód od Gdańska. Stwierdzono i eksploatowano tu złoża Górki Zachodnie, Sobieszewo, Wisłoujście, Wiślinka, Sztutowo. W wielu miejscach była prowadzona eksploatacja nielegalna. Obecnie w rejonie Gdańska są prowadzone prace związane z poszukiwaniami, rozpoznawaniem i wydobywaniem bursztynu na gruntach będących własnością gminy Miasta Gdańska oddawanych w dzierżawą na wspomniane cele.

Wysoką perspektywicznością (klasy W/α) charakteryzuje się strefa pobrzeża o szerokości ok. 4÷5 km (Mapa nr 3). Jego bursztynonośność jest potwierdzona przez liczne miejsca eksploatacji.

Utwory bursztynonośne występują tu zwykle do głębokości kilku i rzadziej kilkunastu metrów. Obszar położony bezpośrednio na południe (pas o szerokości 2÷3 km), można uznać na zasadzie analogii także za wysoce perspektywiczny (klasy W/γ). Pozostały obszar w zasięgu transgresji morza litorinowego jest umiarkowanie perspektywiczny (klasy U-N/γ).(Mapa nr 3)

Niezbędne są na tym obszarze badania dla potwierdzenia możliwości występowania utworów bursztynonośnych. Umiarkowanie perspektywicznymi są obszary pobrzeża na zachód od Zatoki Gdańskiej w granicach zasięgu transgresji morza litorinowego. Udokumentowano tu złoże Smołdzino o zasobach 0,6 Mg. Utwory bursztynonośne poznane są tu w sposób fragmentaryczny (klasa perspektywiczności U/β)

W strefie moren stadiału Wisły możliwe jest występowanie małych, gniazdowych złóż bursztynu w porwakach utworów paleogeńskich. Były one eksploatowane w przeszłości w wielu miejscach, szczególnie w rejonie Gdańska, a także Braniewa, Bytowa, Białogardu. Udokumentowano jedno złoże w Możdżanowie o zasobach 10 Mg, jeszcze nie wyeksploatowanych. Bardzo nieregularne rozmieszczenie takich kier, niezmiernie zróżnicowane ich rozmiary oraz często złożone formy występowania utworów bursztynonośnych, zaburzonych glacitektonicznie i przemieszanych z utworami morenowymi powoduje, że tego typu złoża są mało perspektywiczne dla poszukiwań.

Również mało perspektywiczne dla poszukiwań (klasy N/β) są złoża gniazdowe, residualno-eluwialne na obszarach morenowych i aluwialne w osadach sandrowych i rzecznych, ze względu na małe ich rozmiary, nieregularne występowanie oraz brak dających się wyodrębnić utworów potencjalnie bursztynonośnych na większym obszarze. W wielu rejonach tego typu wystąpienia bursztynu zostały już wyeksploatowane. Nie wyklucza to możliwości lokalnego występowania małych złóż.

(źródło: 2010r. – ZASADY POSZUKIWAŃ I DOKUMENTOWANIA Zalecenia metodyczne Ministerstwo Środowiska, NARODOWY FUNDUSZ OCHRONY OERODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ)

Najnowsze informacje odnośnie eksploatacji bursztynu opublikowano na stronie www.amber.com dotyczą kopalni bursztynu w Możdżanowie. Grupa kapitałowa Europejski Fundusz Energii (EFE) z Warszawy otrzymała koncesję na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż bursztynu w Możdżanowie po ponad pół roku starań. Próbne odwierty planowane sa jeszcze pod koniec września po uprawomocnieniu decyzji. (link do artykułu: http://www.amber.com.pl/wiadomosci/informacje/item/2434-kopalnia-bursztynu-w-mozdzanowie-jeszcze-we-wrzesniu )

PRAWO

Zgodnie z obowiązującym Prawem geologicznym i górniczym z dnia 1 lipca 2016r. z art.10 pkt.1 bursztyn klasyfikowany jest jako kopaliny objęta użytkowaniem górniczym, natomiast zgodnie z zapisami poprzednio obowiązującego Prawa geologiczne i górniczego Dz.U. 1994 nr 27 poz. 96. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. jako kopalina pospolita.
Czy starosta jest właściwym organem do zatwierdzenia projektu i dokumentacji geologicznej w celu udokumentowania i uzyskania koncesji na wydobywanie bursztynu?

Bursztyn to żywica kopalna/żywica skamieniała, czyli brak mu twardości i odporności termicznej charakterystycznej dla kamieni szlachetnych. Ze względu na elementy zwierzęce i roślinne zatopione w bursztynie można zaliczyć go do zbioru skamielin. Również właściwości fizyczne bursztynu wykluczają go z grona kamieni szlachetnych ze względu na jego twardość i kruchość. W związku z tym należy uznać, że bursztyn nie jest wymieniony w art. 10 ust. 1 obowiązującego Prawa geologicznego i górniczego z dnia 1 lipca 2016r. i jako taki należy traktować go jako kopalinę objętą własnością nieruchomości gruntowej.

Złoże bursztynu nie jest objęte własnością górniczą (kamienie szlachetne) zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 196) -, w związku z czym ma zastosowanie art. 161 ust. 3 , wskazujący Ministra Środowiska jako właściwego do zatwierdzenia takich dokumentów, tj. zatwierdzenia projektu robót geologicznych, a następnie do zatwierdzenia dokumentacji w przypadku udokumentowania takiego złoża, a następnie udzielenia koncesji na poszukiwanie i wydobywanie bursztynu.

Bursztyn w świetle obowiązującego Prawa geologicznego i górniczego nie został sklasyfikowany jednoznacznie, stąd kłopoty z jednoznaczną klasyfikacją bursztynu jako kopaliny objętej prawem własności nieruchomości gruntowej.

Problemy z zaliczeniem bursztynu do odpowiedniej kategorii wynikają m.in. z zapisów:
1) obwieszczenia Ministra Środowiska z dnia 8 sierpnia 2014 r. w sprawie stawek opłat na rok 2015 z zakresu przepisów Prawa geologicznego i górniczego, w którym objęto jedną stawką eksploatacyjną kamienie szlachetne, półszlachetne i ozdobne.
2) „Bilansu zasobów złóż kopalin w Polsce wg. stanu na 31.12.2014 r.”, gdzie bursztyn znajduje się w rozdziale surowce inne (skalne) na poz. 26 obok gipsu i anhydrytu (poz. 28) – objętego własnością górniczą oraz piasku i żwiru (poz. 40), objętych prawem własności nieruchomości gruntowej.